Notarissen
Uitleg testament van belang voor aansprakelijkheid notaris?
ECLI:NL:HR:2019:4
De aangesproken notaris had op verzoek van erflater diens echtgenote uit het testament geschrapt. In hetzelfde testament was bepaald dat de wettelijke verdeling van toepassing was op de nalatenschap. Dit kan echter niet als de echtgenote geen erfgenaam is. De notaris wordt een beroepsfout verweten door erflater niet te informeren over de gevolgen van deze wijziging. Is hij ook aansprakelijk? Is relevant hoe het testament moet worden uitgelegd?
Erflater had bij testament in 2008 als erfgenamen benoemd, voor gelijke delen: zijn toenmalige echtgenote, zijn zoon uit een eerder huwelijk en zijn twee stiefdochters (dochters van de echtgenote). Erflater had ook nog een erkende dochter, aan wie hij een legaat van 1 miljoen euro had toegekend. In het testament was bepaald dat de wettelijke verdeling (art. 4:13 BW) toegepast diende te worden. In 2010 en 2011 wendde erflater zich tot de nu aangesproken notaris, om een aantal wijzigingen door te voeren. Eén daarvan was dat, in plaats van zijn echtgenote, een Stichting tot erfgenaam werd benoemd. Nog steeds stond in het testament dat de wettelijke verdeling toegepast diende te worden. Echter, nu de echtgenote geen erfgenaam meer was, zou de wettelijke verdeling niet mogelijk zijn. Een vereiste daarvoor is dat ook de echtgenote erfgenaam is. Het testament bevatte dus een onduidelijkheid ten aanzien van de positie van de echtgenote.
Na het overlijden van erflater aanvaardden de zoon en stiefdochters de nalatenschap. De Stichting, waarvan één van die stiefdochters de bestuurder was, verwierp de nalatenschap. Dit was in strijd met de bedoeling van erflater, die de Stichting nu juist tot erfgenaam had benoemd. In plaats van een discussie aan te gaan met de kinderen over haar positie als mogelijk erfgenaam, sloot de echtgenote een vaststellingsovereenkomst met hen. Daarin werd de gehele nalatenschap over de kinderen verdeeld. De notaris is door de echtgenote niet betrokken bij de vaststellingsovereenkomst.
De echtgenote heeft na het sluiten van de vaststellingsovereenkomst haar pijlen op de notaris gericht. Nadat haar klacht in de tuchtprocedure gegrond is verklaard. Het testament bevatte met het onbenoemd laten van de echtgenote als erfgenaam en het niettemin van toepassing verklaren van de wettelijke regeling een onzorgvuldigheid en niets was gebleken dat de notaris erflater hierover had geïnformeerd.
In de daarop volgende civiele procedure stelde ze de notaris aansprakelijkheid voor de schade die zij leed als gevolg van het feit dat zij ten onrechte geen erfgenaam was. Volgens de echtgenote was dit niet de bedoeling van erflater geweest en stond zij als gevolg van de onzorgvuldigheid van de notaris met lege handen. De rechtbank wees de verklaring voor recht toe, maar het hof oordeelde anders.
Hof stelde weliswaar vast: i) dat het testament een onzorgvuldigheid bevatte, ii) dat de notaris niet kon aantonen dat hij erflater had gewezen op de gevolgen van het onbenoemd laten van de echtgenote voor de wettelijke verdeling en iii) dat de notaris zijn informatieplicht had geschonden, meende het hof dat de schadeplichtigheid geheel moest vervallen vanwege eigen schuld van de echtgenote. Met de vaststellingsovereenkomst had de echtgenote niet alleen de kinderen willen bevoordelen, ook al was dit in strijd met de wil van klaagster, maar hiermee stond ook vast dat de echtgenote met lege handen overbleef. De schade die zij op de notaris probeerde te verhalen (haar gemiste erfdeel), was daarmee volledig aan haar eigen schuld te wijten geweest, aldus het hof.
Zowel de notaris als de echtgenote gaan in cassatie. De Hoge Raad staat eerst stil bij de vraag of de notaris zijn zorgplicht heeft geschonden en bevestigt daarbij zijn vaste jurisprudentie over de verzwaarde stelplicht die op een notaris rust: van een notaris mag worden verlangd dat hij zijn stelling, dat hij erflater voldoende heeft geïnformeerd, met voldoende feitelijke gegevens onderbouwt. Als de notaris geen aantekeningen bijhoudt of bewaart van hetgeen hij heeft besproken, dan komt dat voor zijn rekening en risico en kan (zal) aangenomen worden dat hij níet aan zijn informatieplicht heeft voldaan en dat hij zijn zorgplicht heeft geschonden. Het hof had dat juist vastgesteld, aldus de Hoge Raad.
Vervolgens staat de uitleg van het testament centraal. Zowel de notaris als de echtgenote vonden namelijk dat het hof had moeten onderzoeken wat de bedoeling van erflater was (moest de echtgenote nu wel of geen erfgenaam zijn) en hoe het testament tegen die achtergrond moet worden uitgelegd. De notaris stelt dat als het de bedoeling van erflater was om zijn echtgenote als erfgenaam te behouden, dan moet het testament rechtens zo worden uitgelegd. Dat het testament onzorgvuldig was opgesteld heeft dan niet tot schade geleid; het gaat immers om de rechtsgevolgen die daar (via uitleg) uiteindelijk uit voortvloeien.
De echtgenote stelt op haar beurt dat als het testament zo moet worden uitgelegd dat zij géén erfgenaam is, haar niet kan worden verweten de vaststellingsovereenkomst te hebben gesloten. Immers, zij was dan geen erfgenaam en heeft met het sluiten daarvan feitelijk niets weggeven. Het past dan niet om de schade wegens eigen schuld volledig bij haar neer te leggen, aldus de echtgenote. De Hoge Raad is het met partijen eens en meent dat de uitleg van het testament zowel relevant is voor de vraag of het handelen van de notaris tot schade heeft geleid en of de echtgenote aan de schade heeft bijgedragen door de vaststellingsovereenkomst aan te gaan. De zaak wordt daarom terugverwezen naar een ander hof.
Een tot de verbeelding sprekende zaak dus, waarmee nog maar weer eens wordt onderstreept dat er een verzwaarde motiveringsplicht geldt waar notarissen zich bewust van moeten zijn. Met de motiveringsplicht dient de notaris in feite aanknopingspunten te verschaffen voor degene op wie de bewijslast rust, aldus de Hoge Raad. Dat gaat ver. Mede daarom is goede verslaglegging van cruciaal belang. Ook blijkt hoe belangrijk het is om bij onduidelijkheid over wat in een testament is opgenomen, altijd naar de uitleg daarvan de kijken. Daarbij kunnen alle omstandigheden een rol spelen. Tot slot is het, zeker in beroepsaansprakelijkheidszaken, tamelijk zeldzaam dat een schadevergoedingsplicht volledig wegvalt vanwege de eigen schuld en een billijkheidscorrectie. Het verdient evenwel altijd aanbeveling oog te hebben voor de omstandigheden en het handelen die in de sfeer van de benadeelde liggen en die waar mogelijk te betrekken in het verweer.